Tre varre masive u gjetën në fshatin Çikatovë e Vjetër pas tërheqjes së trupave jugosllave dhe forcave serbe në vitin 1999. Ekspertët ndërkombëtarë të mjekësisë ligjore gjetën eshtrat e gjithsej 230 personave.

Çikatova e Vjetër është në komunën e Gllogocit, pjesë e një rajoni kodrinor të Kosovës qendrore të njohur si Drenica, dhe gjendet rreth 30 kilometra nga kryeqyteti, Prishtinq.

Në vitin 1991, Çikatova e Vjetër kishte një popullsi prej 1,300 banorësh, të gjithë shqiptarë etnikë. Fshati ndodhet afër fabrikës së ferronikelit Feronikel, e cila në disa raste gjatë luftës, nga fillimi i vitit 1998 e tutje, shërbeu si bazë e operacioneve për forcat serbe të sigurisë kundër kryengritësve të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës që ishin aktivë në zonë.

Në lokacionin e njohur si Çikatovë e Vjetër 2, trupat e 50 personave u gjetën të varrosur në një varr masiv pranë uzinës Feronikel.

Ushtria Çlirimtare e Kosovës ishte aktive brenda dhe rreth fshatit gjatë viteve 1998 dhe 1999, dhe për këtë arsye, forcat serbe shkaktuan një sasi të madhe dëmi në fshat shumë kohë përpara se NATO-ja të fillonte fushatën e saj ajrore në mars 1999 që synonte t’i jepte fund fushatës së represionit të presidentit jugosllav Sllobodan Millosheviç.

Në fund të prillit 1999 dhe në fillim të majit, forcat serbe rrethuan fshatrat e zonës dhe ndanë burrat nga gratë dhe fëmijët. Burrat u mbajtën në një xhami në Drenas para se të largoheshin që aty.

Sipas Fondit për të Drejtën Humanitare me qendër në Beograd, 44 burra u ngarkuan në një kamion ushtarak, i cili më pas u ndal pranë gropave të gërmuara për qëllime minerare për fabrikën Feronikel në fshatin Çikatovë e Vjetër.

Me urdhër të një oficeri të policisë speciale serbe të njohur si “Komandanti”, pjesëtarët e tjerë të forcave speciale të policisë dhe disa ushtarë rreshtuan shqiptarët etnikë të kapur në buzë të njërës prej gropave dhe qëlluan pa ndalim ndaj tyre derisa të 43 burrat ranë në gropë.

Një burrë që ishte vrarë më parë në kamion, u hodh në grumbullin e trupave të pajetë në gropë, sipas vendimit të Gjykatës Penale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë, GJPNJ, në gjyqin pasues të gjashtë zyrtarëve të ushtrisë dhe policisë jugosllave dhe serbe.

Forcat serbe më pas hodhën disa granata dore në gropë. Behar Topilla, i cili ishte ndër të parët që ra në gropë, i shpëtoi masakrës. Pasi erdhi në vete dhe u sigurua që rreziku kishte kaluar, Topilla arriti të dilte nga fundit i gropës, sipas Fondit për të Drejtën Humanitare.

Human Rights Watch vizitoi Çikatovën e Vjetër më 25 qershor 1999 pasi forcat serbe u tërhoqën nga Kosova dhe zbuluan se rreth 40 deri në 50 për qind e fshatit ishte dëmtuar rëndë. Shumica e shtëpive ishin djegur nga brenda, gjë që tregon se ato ishin në shënjestër të veçantë dhe se nuk ishin dëmtuar nga luftimet. Disa ndërtesa ishin shkatërruar gjithashtu nga buldozerët.

Vrasjet në zonë ishin pjesë e gjyqit në GJONJ të ish-zyrtarit të qeverisë jugosllave Nikola Sainoviç dhe katër udhëheqësve të tjerë politikë dhe ushtarakë, Dragoljub Ojdanoviç, Nebojsa Pavkoviç, Vladimir Lazareviç dhe Sreten Lukiç, të cilët u shpallën fajtorë.

Në vitin 2014, Fondi për të Drejtën Humanitare bëri një kallëzim penal duke akuzuar ish-komandantin e Brigadës së 37-të të Motorizuar të Ushtrisë Jugosllave, Dikoviç, se mbante përgjegjësi për krimet e kohës së luftës. Dikoviç ka këmbëngulur se ai nuk është fajtor dhe prokuroria serbe nuk e ka paditur.

Varri masiv i Piljakut u zbulua dhe u zhvarros në vitin 2001, në malin Malusa, 29 kilometra nga qyteti i Focës në Bosnjën dhe Hercegovinën lindore. Amor Masoviç, kreu i Komisionit të Personave të Zhdukur të vendit, mori një letër anonime që e informonte se trupat e 80 boshnjakëve nga Foca ishin varrosur atje.

Letra ishte e shkruar me dorë dhe thoshte: “Z. Masoviç, dua t’ju informoj se në vitin 1992, 80 të burgosur myslimanë kampi u hodhën në gropën e Piljakut. Ai tha se ata ishin marrë nga kampi i paraburgimit në PK Dom. Është nënshkruar “një serb nga Foca”.

Në fund të gropës u gjetën mbetjet mortore të 62 personave, të gjithë civilë. Pjesët e litarit të gjetura në vend treguan se ata ishin lidhur përpara vrasjeve. Gëzhojat e gjetura rreth gropës tregonin se viktimat ishin sjellë atje të gjallë dhe se ishin ekzekutuar në vendngjarje.

Gropa është 33 metra e thellë dhe ndodhet në një shpat që nuk ka asnjë shteg që të çon në të. Dokumentet që u zbuluan gjatë zhvarrimit konfirmuan se viktimat janë parë për herë të fundit në kampin e paraburgimit të PK Dom në Foca.

Vendndodhja e varrit masiv është e pashënuar dhe jo lehtësisht e arritshme, e fshehur thellë mes pyjeve të malit Malusa.

Në prill 1992, forcat serbe të Bosnjës pushtuan Focën dhe zonat përreth të populluara nga boshnjakët. Marrja u pasua nga një fushatë e gjerë shkatërrimi, vrasjesh dhe terrori kundër joserbëve.

Serbët e Bosnjës krijuan Komitetin e Krizave, i cili ngriti një rrjet qendrash ndalimi, ku civilët joserbë u ndaluan, torturoheshin, përdhunoheshin dhe ose u dëbuan, u vranë ose u zhdukën. Bizneset dhe pronat e joserbëve u shpronësuan ose u shkatërruan.

Boshnjakët dhe burrat e tjerë joserbë u mbajtën në mënyrë të paligjshme që nga prilli 1992 në objektin e paraburgimit në PK Dom, ku u torturuan, rrahën dhe u keqtrajtuan. Një burrë i cili u mbajt në PK Dom për më shumë se gjashtë muaj i tha grupit të fushatës Human Rights Watch: “Gjatë prillit dhe majit 1992, ata sollën rreth 600 burra në PK Dom. Rreth 400 prej tyre u morën dhe u ‘zhdukën’.” Burrat gjithashtu merreshin natën dhe torturoheshin nga rojet dhe policia ushtarake, shtoi ai.

Milorad Krnojelaç, i cili ishte komandant i PK Dom, u dënua me 15 vjet burg për torturë, vrasje, persekutim dhe trajtim mizor nga Gjykata Penale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë (GJPNJ). Ai u lirua para kohe në vitin 2009.

Tre ish-hetues dhe roje policie të identifikuar nga dëshmitarët, Miodrag Koprivica, Miro Burilo dhe Slavko Koroman, nuk u paditën kurrë dhe vazhduan të punojnë si oficerë policie në Foca.

Në verën e vitit 1992, trupat e 114 civilëve boshnjakë dhe kroatë të Bosnjës u gjetën në dy varre masive në deponinë komunale të Uborakut dhe varrezat e Sutinas në Mostar.

Në qershor të vitit 1992, në varrezat e Sutinës u zbulua varri i parë masiv, që përmbante eshtrat e 26 civilëve nga Mostari. Dy muaj më vonë, në gusht 1992, një tjetër varr masiv u zbulua në deponinë komunale të Uborakut, rreth pesë kilometra nga Sutina. Ai përmbante eshtrat e 88 civilëve të luftës. Shumica prej tyre ishin qëlluar me armë automatike në kokë.

Zhvarrosjet u kryen ndërsa lufta vazhdonte. Inspektori i policisë Drazen Pazin, i cili ishte i përfshirë në procesin e zhvarrosjes në deponinë e Uborakut, tha se kishte vështirësi në gërmimin e trupave për shkak të granatimeve të vazhdueshme nga pozicionet e mbajtura nga Ushtria Popullore Jugosllave.

Më herët në verën e vitit 1992, boshnjakët dhe kroatët u morën nga fshatra të ndryshme në veri të Mostarit dhe nga lagjet Carina dhe Zalik, nga luftëtarët serbë. Të burgosurit u mbajtën në dhomat e zhveshjes në stadiumin e futbollit FK Lokomotiva Mostar në Vrapcici dhe u dërguan për t’u marrë në pyetje në ndërtesat në varrezat e Sutinës, ku mbaheshin edhe në paraburgim.

Të 114 viktimat e varrosura në Uborak dhe Sutina u vranë më 13 qershor 1992. Autorët ishin anëtarë të Ushtrisë Popullore Jugosllave, rezervistë dhe anëtarë të grupeve paraushtarake, të ndihmuar nga serbët vendas, sipas dëshmitarëve të gjyqit.

Tani aty ka një pllakë përkujtimore që nderon viktimat në deponinë e Uborakut.

Askush nuk është dënuar ende për vrasjet e boshnjakëve dhe kroatëve që u varrosën në Uborak dhe Sutinë.

Në kohën e krimit, njësitë e Ushtrisë Popullore Jugosllave komandoheshin nga gjenerali Momcilo Perisiç. Edhe pse u procedua penalisht në Hagë, Uborak nuk ishte përfshirë në aktakuzë. Gjykata e Hagës vendosi në vendimin e saj në gjyqin e liderit të Partisë Radikale Serbe Vojisllav Sheshel se në prill dhe qershor 1992, anëtarët e Mbrojtjes Territoriale të udhëhequr nga serbët, njësitë paraushtarake dhe luftëtarët e njohur si Seseljevci (“Njerëzit e Sheshelit”) torturuan dhe keqtrajtuan të burgosurit në deponinë e Uborakut, varrezat e Sutinës dhe stadiumin FK Lokomotiva Mostar.

Laniste 2 është një varr masiv kryesor në malin Grmec, 15 kilometra nga qyteti Kljuc në Bosnjën dhe Hercegovinën veriperëndimore. Varri masiv u zbulua nga policia në tetor 1995 menjëherë pas përfundimit të pushtimit të zonës nga Ushtria Serbe e Bosnjës dhe njësitë paraushtarake serbe. Procesi i zhvarrimit filloi në tetor 1996 dhe zbuloi eshtrat e 77 personave, prej të cilëve 70 janë identifikuar.

Varri ndodhej në një livadh me bimësi, i rrethuar nga pyje dhe me disa shtigje. Gjatë zhvarrimit u zbuluan municione, plumba, bidona karburant dhe kavo çeliku mbi tetë metra të gjatë. Policia dhe ekipi i zhvarrimit zbuluan gjithashtu një kartë identiteti me emrin Hasan Zukiç. Vendndodhja e varrit masiv mbetet e pashënuar.

Më 31 maj 1992, Ushtria Serbe e Bosnjës u tha burrave nga fshati Velagici në komunën e Kljucit të shkonin në shkollën e fshatit për të marrë kartat e regjistrimit nga administrata e re e komunës serbe të Bosnjës. Burrat u mbajtën rob në shkollë dhe të nesërmen, të paktën 78 burra u rreshtuan dhe u pushkatuan para shkollës. Trupat më pas u dërguan për varrim në varrin masiv Laniste 2. “Erdhën dy kamionë dhe një fadromë. Ata i ngarkuan kufomat dhe i çuan drejt Lanistes”, tha Marinko Miljeviç, një polic ushtarak serb i Bosnjës.

Miljeviç u akuzua nga prokuroria boshnjake për krime kundër njerëzimit së bashku me Ilija Krcmar, Bosko Uncanin, Svetislav Raciç, Zeljko Bajiç, Dragan Despot dhe dy burra me të njëjtin emër, Nikola Cuk. Çështja kundër Krcmar, Raciç, Bajiç dhe dy burrave të quajtur Cuk u transferua më pas në drejtësinë serbe.

Ish-ushtarët e Ushtrisë Serbe të Bosnjës Marko Adamoviç dhe Bosko Lukiç u dënuan me 22 dhe 14 vjet burg respektivisht për rolin e tyre në dëbimet dhe vrasjet e boshnjakëve në Kljuc në vitin 1992. Ata u shpallën fajtorë për përfshirje në sulmin në fshatin Velagici në në fillim të qershorit 1992, pas së cilës burra në moshë lufte u mbyllën në shkollën aty pranë dhe të paktën 78 prej tyre u ekzekutuan. Shefi ushtarak serb i Bosnjës i kohës së luftës, Ratko Mlladiç, u dënua gjithashtu për krime në zonën e Kljucit, duke përfshirë krimet në Velagici.

Tani ka një varrezë fshati në vendin e ekzekutimit me 121 gurë varri për të vdekurit Velagici, duke përfshirë ato të gjetura në varrin masiv Laniste 2.

Sasina është një varr masiv kryesor i ndodhur tetë kilometra nga qyteti i Sanski Mostit në veriperëndim të Bosnjës dhe Hercegovinës. Zhvarrosja u bë nga 18 deri më 24 korriku 1996, e udhëhequr nga Gjykata e Sanski Mostit dhe Komisioni Shtetëror për Shkëmbim dhe Personat e Zhdukur. U zhvarrosën gjashtëdhjetë e pesë trupa.

Vendi i varrit ndodhet pranë rrugës së fshatit, pranë një kishe katolike, i rrethuar me shkurre dhe pemë.

Sipas deklaratave të dëshmitarëve, viktimat e gjetura në varrin masiv ishin mbajtur peng në Sanski Most nga njësitë paraushtarake serbe dhe ishin përdorur për punë të detyruar nga Ushtria Serbe e Bosnjës. Natën e 20 shtatorit 1995, paraushtarakët i çuan burrat me një autobus, një kamion dhe disa makina në vendin në Sasina dhe më pas i ekzekutuan. Viktimat ishin boshnjakë dhe civilë kroatë të Bosnjës. Viktima më e re ishte Besim Taliç, i cili ishte 16 vjeç.

Varri është shënuar me një pllakë përkujtimore që përfshin të gjithë emrat e viktimave.

Në vendimin e shkallës së parë në gjyqin e ish-shefave të Shërbimit të Sigurimit Shtetëror Serb, Jovica Stanisiç dhe Franko Simatoviç, Gjykata e Hagës arriti në përfundimin se më 21 shtator 1995 ose rreth kësaj date, anëtarë të njësisë paraushtarake të Gardës Vullnetare Serbe të udhëhequr nga Zeljko Raznatoviç, alias Arkan, ndaluan një grup civilësh joserbë nga Sanski Mosti dhe i transferuan në Sasina, ku qëlluan dhe vranë më shumë se 60 prej tyre.

Arkani u akuzua gjithashtu nga prokurorët e Gjykatës së Hagës për vrasjen e 65 civilëve nga Sanski Most, por ai u vra në Beograd në vitin 2000 përpara se të dilte në gjyq. Anëtarët e njësisë së tij paraushtarake nuk u ndoqën kurrë penalisht për vrasjet në Sasina. Deri më tani, vetëm njëri nga luftëtarët e tij, Boban Arsiç, është dënuar. Ai u shpall fajtor në mungesë nga një gjykatë kroate për një krim të veçantë lufte në Kroaci në vitin 1992.

Redak 1 është një varr masiv kryesor i ndodhur në kompleksin e minierës së hekurit të Ljubijës, 18 kilometra nga qyteti i Prijedorit. Ai është në një kodër të izoluar, mbi një rrugë, i rrethuar me pyje. Shtatëdhjetë e katër trupa u zhvarrosën nga varri. Para luftës, varret ishin gropa të hapura brenda minierës, por në vitin 1992 ato ishin mbushur me dhe, sipas dëshmitarëve.

Në fund të korrikut 1992, rreth 120 burra nga zona e Miska Glavës, mes të cilëve 15 të mitur, u dërguan fillimisht në qendrën kulturore të Miska Glavës, ku një dëshmitar tha se ata u sulmuan, më pas në stadiumin aty pranë, ku u torturuan dhe abuzuan për tre ditë. Ndërsa mbaheshin të ndaluar, rreth dhjetë deri në 15 të burgosur u vranë, ndërsa pjesa tjetër u dërguan në Ljubija dhe u pushkatuan. Vetëm disa arritën të mbijetonin.

Dëshmitari i prokurorisë Nermin Karagiç tha në gjyqin e shefit ushtarak serb të Bosnjës Ratko Mlladiç në Gjykatën e Hagës se ai ishte 17 vjeç në atë kohë dhe mbijetoi sepse një major i ndaloi të shtënat, megjithëse babai i tij u vra. “Më pas na urdhëruan të merrnim trupat e pajetë dhe t’i ngarkonim në një autobus”, tha Karagiç. Ai arriti të shpëtonte duke u hedhur nga autobusi.

Eshtrat e viktimave u gjetën dhe u zhvarrosën nga varret masive në Redak 1 dhe Redak 2, ndërsa dhjetë trupa të tjerë u gjetën në varrin Hozic Kamen afër qytetit të Bosanski Novit në vitin 2016.

Vendi i varrit masiv Redak 1 mbetet i lënë pas dore dhe i pashënuar brenda kompleksit të minierës së hekurit në Ljubija. Varret Redak 1 dhe Redak 2, si dhe lokacionet Jakarina Kosa dhe Tomasica, të gjithë në minierën e Ljubijës, u përdorën për të fshehur trupat e jo-serbëve nga zonat e Prijedorit dhe Sanski Mostit.

Në Bosnje janë ngritur tre aktakuza, por askush nuk është dënuar ende.

Nëntë ish-anëtarë të Ushtrisë Serbe të Bosnjës, policisë dhe stafit lokal serb të Bosnjës të krizë, të cilët organizuan largimin e boshnjakëve nga komunat e mbizotëruara nga serbët, u paditën në vitin 2017 për pjesëmarrje në ndalimin e paligjshëm të rreth 120 burrave në zonën e Miska Glavës. Të paditurit ishin Slobodan Taranjaç, Milodrag Glusaç, Ranko Babiç, Ranko Dosenoviç, Marinko Prastalo, Rade Zekanoviç, Zdravko Paniç, Trivo dhe Milan Vukiç.

Në vitin 2018, gjykata shtetërore e Bosnjës konfirmoi gjithashtu padinë ndaj Milorad Obradoviç dhe Slobodan Knezeviç për pjesëmarrje në persekutimin e civilëve boshnjakë në fund të korrikut 1992 si anëtarë të forcës policore rezerviste dhe policisë ushtarake në Ljubija afër Prijedorit.

Në shkurt 2022, dy të dyshuar të tjerë, Dane Bajiç dhe Miodrag Knezeviç, u akuzuan për krime kundër njerëzimit kundër boshnjakëve dhe kroatëve në Prijedor në vitin 1992, duke përfshirë krimet në Miska Glava. Asnjëri prej tyre nuk u paraqit në një seancë gjyqësore.

Prijedori është zona me numrin më të madh të kriminelëve të luftës të dënuar në Bosnje dhe Hercegovinë. Gjithsej 37 serbë të Bosnjës janë shpallur fajtorë për kryerjen e krimeve në këtë zonë dhe janë dënuar me gjithsej 617 vjet burg. Gjykata Penale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë i dha Milomir Stakiçit, presidentit të kohës së luftës të Shtabit të Krizave të komunës së Prijedorit të kontrolluar nga serbët, dënimin më të lartë për krime në Prijedor – 40 vjet burg.

Gropa e Bezdanit është një varr masiv kryesor i ndodhur në malin Hrgar, në juglindje të qytetit të Bihacit, në veriperëndim të Bosnjës dhe Hercegovinës. Vendi është një shpellë natyrore vertikale, dy deri në tre metra e gjerë dhe 85 metra e thellë.

Varri masiv u zbulua pasi Ermin Lipoviç, një inspektor penal për policinë e Bihacit dhe një alpinist amator, zbriti në gropën e Bezdanit me një aparat fotografik dhe kamerë në gusht 1997. Ai fotografoi dhe filmoi zbritjen në shpellë dhe veçoritë të dyshemesë së shpellës. Ishte e qartë si nga fotografitë ashtu edhe nga pamjet video se në dyshemenë e shpellës kishte mbetje të shumta skeletore njerëzore dhe mbetje veshjesh.

Në shtator dhe tetor 1997, midis shtresave të plehrave në gropë, u zbuluan mbetjet e 83 trupave. Gjashtëdhjetë e pesë prej tyre janë identifikuar. Procesi i zhvarrosjes u ndërpre disa herë për shkak të zbulimit të mjeteve të pashpërthyera nën mbeturina dhe trupa. Të gjithë viktimat ishin meshkuj dhe të moshës 14 deri në 65 vjeç. Shkaku më i zakonshëm i vdekjes ishin të shtënat e shumta me armë.

Viktimat ishin boshnjakë nga Lugina Ljutocka, të cilët u mbajtën në qendrën e paraburgimit të Shërbimit Traktor IMT në fshatin Ripac në korrik 1992 nga Ushtria Serbe e Bosnjës. Sipas deklaratave të dëshmitarëve, vrasjet janë kryer nga Brigada e 15-të e Këmbësorisë së Lehtë, anëtarë të togave të policisë ushtarake dhe luftëtarë të milicisë lokale. Viktimat i çonin atje në grupe, i ekzekutonin dhe i hidhnin në gropë.

Vendi tani është shënjuar me një pllakë në përkujtim të viktimave që u vranë në verën e vitit 1992, ndërsa gropa është mbyllur pjesërisht me një monument përkujtimor.

Zeljko Stanareviç, një ish-oficer i policisë ushtarake me Brigadën e 15-të të Këmbësorisë së Lehtë të Ushtrisë Serbe të Bosnjës, u dënua me 13 vjet burg nga gjykata shtetërore boshnjake për krime të kryera në zonën e Bihacit. Gjykata e shpalli atë fajtor për pjesëmarrje në vrasjen e të paktën dhjetë civilëve boshnjakë pranë fshatit Hrgar. Sipas vendimit, Stanareviç dhe gjashtë ushtarë të tjerë të Ushtrisë Serbe të Bosnjës shkuan në servisin e traktorëve në Ripac, ku civilët u mbajtën midis 24 qershorit dhe gjysmës së parë të korrikut 1992.

Të paktën dhjetë nga civilët më pas u veçuan, u lidhën dhe u transportuan me kamion në Hrgar dhe u vranë.

Një tjetër ish-ushtar i Ushtrisë Serbe të Bosnjës, Sasa Curguz, u dënua gjithashtu në Bosnje dhe Hercegovinë për përfshirje në krimin në malin Hrgar dhe u dënua me 14 vjet burg. Curguz u shpall fajtor për pjesëmarrje në vrasjen e të paktën 11 të burgosurve nga fshati Ripac dhe për trajtimin çnjerëzor të të burgosurve boshnjakë. Sipas vendimit, Curguz dhe gjashtë ushtarë të tjerë serbë të Bosnjës mbërritën në Shërbimin e Traktorëve IMT në Ripac, ku mbaheshin të paktën 55 burra boshnjakë të kapur. Të burgosurit u hipën në një kamion dhe i transportuan në buzë të gropës së Bezdanit. Një ushtar vrau menjëherë të paktën tre të burgosur, më pas dy të tjerë i hodhën trupat në gropë, me udhëzimet e Curguzit, i cili gjithashtu vrau personalisht disa të burgosur.

Ish-ushtari i Ushtrisë Serbe të Bosnjës, Dragan Dopudja, doli në gjyq në Beograd në vitin 2021 për vrasjen e të paktën katër të burgosurve pranë fshatit Hrgar, eshtrat e të cilëve u gjetën më vonë në gropën e Bezdanit.

Në vitin 2020, Interpoli lëshoi një “njoftim të kuq” duke kërkuar arrestimin e Gojko Borjanit, i cili gjithashtu dyshohet se ka kryer krime lufte në malin Hrgar.

Çështja kundër Nenad Bubalo, një ish-polic ushtarak i Ushtrisë Serbe të Bosnjës i akuzuar për pjesëmarrje në vrasjen e të paktën pesë civilëve në malin Hrgar, trupat e të cilëve u hodhën në gropën e Bezdanit, u mbyll në vitin 2021 pasi ai vdiq.

Gropa e Tihotinës është një varr masiv kryesor i ndodhur mbi fshatin Pritoka, tetë kilometra nga qyteti i Bihaçit në veriperëndim të Bosnjës dhe Hercegovinës. Ishte varri i dytë masiv që u gjet në zonën e Bihacit që përmban eshtrat e civilëve boshnjakë dhe kroatë të Bosnjës nga Lugina Ljutocka.

Varri masiv u zbulua në vitin 2002 nga policia lokale dhe Instituti i Personave të Zhdukur. Gropa ishte një ish-minierë qymyri dhe është mbi 100 metra e thellë. Aty u gjetën eshtrat e 53 personave të moshës 17 deri në 55 vjeç.

Viktimat ishin ish të burgosur nga kampet e paraburgimit në Ripac dhe Racic, si dhe gra dhe të moshuar nga fshati Ripac.

Vendndodhja tani është shënuar me një pllakë përkujtimore që përkujton 53 civilët që u vranë.

Sipas vendimeve të gjykatës, rreth 5,000 banorë të fshatrave Kulen-Vakuf, Orasac, Cukovo, Klisa dhe Ripac u dëbuan nga shtëpitë e tyre. Rreth 100 burra u dërguan në kampet e paraburgimit në Ripac dhe Racic dhe më pas u vranë.

Ish-luftëtari serb i Bosnjës Zoran Tadiç arriti një marrëveshje pranimi fajësie me prokurorinë kantonale në Bihac, duke pranuar se ai ishte i përfshirë në vrasjen e 18 civilëve, kryesisht gra, të moshuar dhe një vajzë adoleshente, në fshatin Orasac pranë Bihacit në vitin 1992. Pas vrasjeve, anëtarët e forcave serbe të Bosnjës grumbulluan kufomat dhe u vunë flakën.

Pasi pranoi fajësinë në vitin 2012 në këmbim të një dënimi prej 12 vjetësh burg, Tadiç ndihmoi policinë dhe prokurorët të gjenin trupat e civilëve të vrarë në gropën e Tihotinës, e cila është afër Orasacit.

Katër ish-luftëtarë të tjerë serbë të Bosnjës gjithashtu pranuan fajin. Gjykata kantonale e Bihacit dënoi Jovica Tadiç me 12 vjet burgim, Zoran Berga dhe Zeljko Babiç me 11 vjet burg dhe Goran Mihajloviç me dhjetë vjet e gjysmë burg.

Në vitin 2014, ish-ushtari serb i Bosnjës, Djuro Tadiç, u dënua me 10 vjet burg në Gjykatën Speciale të Beogradit. Dy burra të cilët ishin gjithashtu të akuzuar në këtë rast, Gojko Djuriç dhe Slobodan Djuriç, vdiqën para vendimit, ndërsa një burrë tjetër që pretendohej se kishte marrë pjesë në vrasje, Cvetko Tadiç, u arratis.

Carevo Polje është një varr masiv kryesor i ndodhur në qytetin e Jajce në Bosnjën dhe Hercegovinën qendrore. Varri masiv u zbulua në varrezat lokale dhe përbëhej nga dy gropa në një distancë të vogël nga njëra-tjetra. Varret përmbanin eshtrat e viktimave të luftës serbe të Bosnjës nga komuna e Donji Vakuf. Në vitin 1998, eshtrat e 81 personave u zhvarrosën nga gropat, duke përfshirë dy fëmijë të moshës shtatë dhe nëntë vjeç. Njëzet e një vjet më vonë, në vitin 2019, eshtrat e të paktën dy personave, që besohet se ishin serbë të vrarë në luftën e viteve 1992-1995, u zhvarrosën nga një varr tjetër i fshehur në Carevo Polje.

Vendi i varrit masiv mbetet i pashënuar. Familjet e të vdekurve dhe shoqatave të viktimave të luftës janë përpjekur ta shënojnë vendin e vrasjes me një pllakë përkujtimore, por leja ende nuk është dhënë nga komuna e Jajces.

Në shtator të vitit 1995, trupat kroate të Bosnjës sulmuan një kolonë refugjatësh serbë nga Donji Vakuf, të cilët po përpiqeshin të arratiseshin drejt veriut të sigurt në qytetin e Banja Lukës, të kontrolluar nga serbët, rreth 100 kilometra larg rrugës. Ndërsa autobusi me të cilin ata udhëtonin po kalonte nëpër fshatin e braktisur Bravnice, afër qytetit të Jajces, ai u sulmua dhe mbetën të vrarë 81 civilë. Nëntë ushtarë të Ushtrisë Serbe të Bosnjës u vranë gjithashtu, tha policia, dhe një numër njerëzish u plagosën. Civilët që u kapën në pritë u dërguan në ambiente paraburgimi.

Vendimi i Gjykatës së Hagës që liron nga akuzat gjeneralët e Ushtrisë Kroate Ante Gotovina dhe Mladen Markaç tha se nga 8 deri më 15 shtator 1995, Ushtria Kroate dhe Këshilli Kroat i Mbrojtjes, HVO, duke punuar me Ushtrinë Boshnjake, kryen Operacionin Maestral me qëllim marrjen e kontrollit mbi një zonë pranë qyteteve boshnjake Drvar, Sipovo, Jajce, Bosanski Petrovac, Bosanska Krupa dhe Kljuc.

Vendimi thoshte se një nga njësitë pjesëmarrëse në Operacionin Maestral ishte Brigada e 4-të e Gardës së Ushtrisë Kroate, e komanduar nga gjenerali Damir Krsticeviç, i cili më vonë u bë ministër i mbrojtjes dhe zëvendëskryeministër i Kroacisë nga viti 2016 deri në vitin 2020. Krsticeviç ka mohuar se brigada ishte i përfshirë në pritën e Bravnices, duke këmbëngulur se ishte në selinë e saj në Split kur ndodhi sulmi.

Një e mbijetuar e pritës në Bravnice, Nadezda Jankoviç, këmbënguli se Brigada e 4-të e Gardës ishte e përfshirë në sulm. “Anëtarët e asaj ushtrie ishin në një llogore, nga ku ata sulmuan autobusin dhe e ndaluan atë, ndërsa anëtarët e HVO-s erdhën nga ana tjetër, përtej urës, dhe ata e dënuan sulmin dhe ofruan ndihmë”, tha Jankoviç për BIRN.

Ajo tha se pa ushtarë me uniforma kamuflazhi pas sulmit: “Ata kaluan pranë nesh duke qeshur. Thanë se na kishin therur mirë. Kishte edhe disa ushtarë që erdhën dhe na mbuluan plagët. Ata ushtarë kishin simbole të HVO-së dhe një flamur me kuadrate (kroat) në mëngët e tyre.”

Askush nuk është akuzuar ndonjëherë për vrasjet në Bravnice. Prokuroria shtetërore e Bosnjës ka kryer një hetim.