Mbeturina dhe trëndafila

Varret dhe kujtimet lihen në harresë

Në territorin e ish-Jugosllavisë ka 42 varre masive që përmbanin më shumë se 100 persona të varrosur dhe, deri më tani, janë identifikuar mbetjet mortore të 9,708 personave, por familjeve të viktimave u mohohet ende drejtësia dhe kujtesa – vrasësit e të dashurve të tyre jetojnë të lirë, ndërsa ish-fqinjët e tyre bëjnë një sy qorr para çdo përpjekje për memorializim.

Marija Ristic, Nejra Mulaomerovic

Më 21 gusht 1992, Husein Jakupoviç ishte një nga një grup i madh civilësh të ndaluar nga kampi i burgut Trnopolje të cilët po transportoheshin nga forcat serbe të Bosnjës drejt qytetit të Travnikut, ku ata besonin se do të liheshin të lirë si pjesë e një shkëmbimi të burgosurish.

Kur autokolona arriti në malin Vlasiq në Bosnjën qendrore, rreth 200 të burgosur u nxorën nga automjetet dhe u detyruan të qëndronin pranë një gremine që ishte 300 deri 400 metra e thellë, afër rrugës – një vend i njohur si Shkëmbinjtë Koricani.

“Ata na urdhëruan të uleshim në gjunjë buzë grykës. Qëndruam të ulur në gjunjë për disa minuta para se ata të fillon të qëllonin. Njerëzit filluan të binin”, kujton Jakupoviq.

Jakupoviqi në një farë mënyre arriti të shmangte plumbat, por u desh të shikonte se si trupat binin në greminë para syve të tij dhe ushtarët që përpiqeshin të vrisnin këdo që ishte ende gjallë. “Ushtarët serbë, shumica e të cilëve ishin të veshur me uniforma kamuflazhi, hodhën granata atje poshtë dhe hapën zjarr nga buza e greminë”, i tha ai gjykatës shtetërore të Bosnjës shumë vite më pas.

Jakupoviqi arriti të zbriste në greminë dhe u fsheh në disa shkurre. “Lëviza nga shkurret në ujë. Qëndrova pas një shkëmbi… Të nesërmen në mëngjes, ushtarët serbë erdhën përsëri dhe iu afruan trupave. Ata i grumbulluan. Pashë tym dhe ndjeva një erë.”

Pasi ushtarët u larguan përsëri, Jakupoviqi arriti të largohej drejt pyllit e të mbërrinte në një vend të sigurt. Ai është një nga vetëm 12 burrat që i mbijetuan vrasjeve në Shkëmbinjtë Koricani.

Duke qenë se humnera është shumë e thellë, ishte shumë e vështirë që hetuesit të zhvarrosnin trupat, dhe deri më tani janë gjetur vetëm disa pjesë të trupave të viktimave. Deri më tani, eshtrat e 177 personave, kryesisht boshnjakë dhe kroatë, janë identifikuar në katër zhvarrime të kryera në shkëmbinjtë Koricani midis vitit 2003 dhe 2017.

Që nga përfundimi i luftës në Bosnjë, ka pasur disa përpjekje për të shënuar vendndodhjen e varrit masiv të shkëmbinjve Koricani nga familjet e viktimave, por tabelat e tyre përkujtimore janë hequr gjithmonë më pas. Çdo vit, familjet përkujtojnë të vdekurit e tyre duke hedhur trëndafila në greminë.

Zona e shkëmbinjve Koricani është një nga 42 varret më të mëdha masive nga luftërat në ish-Jugosllavi nga 1991 në 2000.

Hulumtimi i BIRN në provat mjeko-ligjore, dokumentet gjyqësore, dëshmitë e dëshmitarëve dhe hulumtimet në terren tregon se janë gjetur gjithsesi mbetjet mortore të 9,708 individëve. Këto janë gjetur në 42 varre që përmbajnë më shumë sesa 100 mbetje mortore.

Nga këto 42 vende, vetëm 12 janë shënuar me tabela që tregojnë atë që ka ndodhur aty gjatë kohës së luftës. Në 30 lokacione të tjera, varret janë të fshehura, toka është lëruar për përdorim bujqësor ose është shitur si vend ndërtimi për shtëpi të reja ose ndërtesa tregtare.

Në shumë, në mos në shumicën e këtyre lokacioneve, familjet e viktimave të luftës nuk lejohen të vizitojnë vendin qoftë edhe një herë në vit për të mbajtur përkujtimore. Shumë prej tyre e shohin këtë si një vazhdim të luftës me mjete të tjera – një përpjekje për të mohuar atë që ndodhi dhe për të fshirë krimet nga kujtesa kolektive.

Këto 42 varre ku u varrosën më shumë se 100 trupa viktimash janë vetëm më të mëdhenjtë në ish-Jugosllavi; ka qindra varre të tjerë të vegjël. Rreth 1,600 varre klandestine të kohës së luftës janë gjetur deri më tani – shumica e tyre në Bosnjë dhe Hercegovinë, ndjekur nga Kroacia, Kosova dhe Serbia – dhe kërkimi për më shumë të tjerë vazhdon ende, pasi mbi 12,000 njerëz që u zhdukën gjatë konflikteve vazhdojnë të jenë të listuar ende si të zhdukur.

Ndërkohë, shumë prej atyre që ishin të përfshirë në përpjekjet për të fshehur vrasjet e kohës së luftës – duke varrosur viktimat në varre klandestine dhe më pas ndonjëherë duke i nxjerrë përsëri trupat e tyre dhe duke i rivarrosur diku tjetër në varre dytësore për të fshehur më tej gjurmët e krimeve – nuk janë ndjekur ende penalisht.

Varri masiv i Tomasicës u zbulua nga autoritetet boshnjake në shtator 2013, afër një kompleksi të madh minierash, afërsisht 15 deri në 20 kilometra në juglindje të qytetit të Prijedorit. U gjetën mbetjet mortore të 435 personave; 275 ishin trupa të plotë. Photo: BIRN/Armin Graca.

Vendndodhja e varrit masiv mbetet e pashënuar, edhe pse shtrihet në një zonë të populluar, rreth 15 minuta me makinë nga Prijedori. Photo: BIRN/Armin Graca.

Zeleni Jadar është një zonë rreth 20 km në jug të Srebrenicës në Bosnjen lindore, ku u gjetën të paktën shtatë varre klandestine, të gjithë varre masive dytësore. Photo: BIRN/Armin Graca.

Varri masiv i quajtur Zeleni Jadar 5, u gjet në 1998, dha mbetjet e njerëzve të vrarë gjatë gjenocidit të Srebrenicës në korrik 1995. Photo: BIRN/Armin Graca.

Jakarina Kosa është një varr dytësor masiv, i vendosur në kompleksin minerar të hekurit në Ljubija, 18 kilometra nga qyteti i Prijedor. Në total, mbetjet që u përkasin 311 individëve janë identifikuar në vendin e varrezave të Jakarina Kosa. Analiza e ADN-së tregoi se mbetjet nga të njëjtët individë u gjetën si në Tomasica ashtu edhe në Jakarina Kosa. Photo: BIRN/Denis Ruvic.

Ka të paktën 13 varre masivë të njohur në zonën e përcaktuar si Rruga Cancari në komunën Boshnjake të Zvornik. Photo: BIRN/Denis RuvicPhoto: BIRN/Denis Ruvic.

Zona Cancari Road 2, si të gjitha varret e tjera të Rrugës Cancari, është një varr masiv dytësor. Viktimat e luftës u rivarrosën këtu në vjeshtën e 1995 në një përpjekje për të mbuluar vrasjet e burrave dhe djemve boshnjakë në gjenocidin e Srebrenicës. Photo: BIRN/Denis Ruvic.

Më 14 korrik 1995, personeli i ushtrisë dhe policisë serbe boshnjake transportoi afërsisht 1,000 burra boshnjakë nga Srebrenica nga vendet e paraburgimit në dhe rreth Bratunac në një shkollë në Petkovci, dhjetë kilometra nga Zvornik. Më 14 korrik 1995 dhe në orët e para të mëngjesit të 15 korrikut, trupat dhe policia serbe boshnjake sulmuan dhe pushkatuan burra të ndaluar në shkollë. Photo: BIRN/Armin Graca.

Qindra trupa u hoqën nga vendi kryesor në Digën Petkovci dhe u rivarrosën në fshatin Liplje, 20 kilometra larg. Photo: BIRN/Armin Graca.

Eshtrat e 238 personave që vdiqën në luftërat e viteve 1990 janë identifikuar në Liqenin Perucac, pasi u vranë ose nga Ushtria Serbe e Bosnjës ose nga Ushtria Jugosllave dhe policia. Photo: BIRN/Armin Graca.

Lumi Drina, i konsideruar të jetë një nga varrezat masive më të mëdha në Bosnjë dhe Hercegovinë. Photo: BIRN/Armin Graca.

“Pastrim terreni”

Fshehja e krimeve është ndër krimet më të dokumentuara të luftërave jugosllave – mijëra njerëz u përfshinë, u dhanë urdhra me shkrim, ka fatura për karburantin që u përdor gjatë operacioneve, automjete shtesë u vunë në përdorim dhe u angazhuan edhe shërbimet publike për të hequr mijëra trupa. Disa nga këto operacione u kryen natën, por shumë ditën, para syve të vendasve të cilët ishin të tronditur nga pamja dhe kundërmimi i trupave të dekompozuar, por zgjodhën të heshtnin.

Të paktën 20 burra që morën pjesë drejtpërdrejt në “pastrimin e terrenit”, i cili ishte një term zyrtar i përdorur në shumë dokumente të ushtrisë dhe policisë, vendosën të dëshmonin për operacionet sekrete në të cilat ata morën pjesë, shumica e tyre në gjykime në Gjykatën Penale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë, GJPNJ.

Ndër arsyet që ata cituan se përse po dëshmonin ishin pendimi, turpi dhe faji. Ata që ishin në poste të larta fituam amnisti në këmbim të dëshmive të tyre; disa që zbuluan vendet e varreve masive morën dënime më të ulëta dhe disa e bënë këtë gjë në mënyrë anonime. Ka pasur gjithashtu shembuj njerëzish që u kërkojnë familjeve të viktimave para për informacione se ku janë varrosur të dashurit e tyre – rreth 50 euro për të treguar vendin e varrit.

Rastet e dëgjuara nga GJPNJ-ja zbuluan mekanizmat pas fshehjes së krimeve në shkallë të gjerë të kryera në Kroaci, Bosnjë dhe Kosovë. Gjykatat vendase shpesh u shmangen gjykimeve të tilla për shkak të natyrës së krimeve – ato ishin sistematike dhe shpesh përfshinin urdhra nga poste më të larta. Në Serbi, Ministria e Mbrojtjes madje vendosi kufizime më të rrepta konfidencialiteti në dosjet në lidhje me njësitë që dyshohet se ishin të përfshira në fshehje të krimeve.

Hulumtimi i BIRN për këtë artikull tregon se ekzistonte një model në të gjithë ish-Jugosllavinë, në të cilin forcat ushtarake dhe policore kapnin grupe të mëdha njerëzish, i transportonin me autobusë ose kamionë në vendet e vrasjes, ku skuadrat e vrasjeve do të prisnin t’i ekzekutonin. Njësitë e niveleve më të ulëta dhe punonjësit besnikë të shërbimeve publike do të transportonin trupat me kamionë në vendet e varrimit – gropa, komplekse minierash, maja mali, fusha në pyje dhe përgjatë rrugëve të humbura.

Një nga krimet më të mëdha të mbuluar në luftërat jugosllave u zhvillua në Kroaci në nëntor 1991 pasi Armata Popullore Jugosllave pushtoi qytetin e Vukovarit dhe solli rreth 250 të burgosur lufte në Fermën Ovcara aty pranë.

Imazh ajror i vendit të varrezave masive të Ovcara. Foto: ICTY.

Të burgosurve të luftës iu morën sendet e tyre personale me vlerë, dokumentet e identitetit dhe sendet e tjera personale, dhe më pas u desh të kalonin midis dy rreshtave ushtarësh që i rrahën ata shumë rëndë duke përdorur shkopinj gome, qyta pushkësh, zinxhirë dhe madje edhe paterica. Ata u burgosën në një hangar ku rrahjet vazhduan.

Paralelisht, ushtarët urdhëruan punëtorët e fermës të gjenin një vend afër pyjeve dhe të hapnin një gropë. Punëtori që hapi gropën duke përdorur një ekskavator mekanik tha se ajo ishte rreth 10 metra e gjatë dhe tre metra e gjerë dhe rreth 1.5 metra deri në 2 metra e thellë. Më 20 nëntor 1991, të burgosurit e luftës u morën në grupe nga dhjetë deri në 20 persona nga hangari dhe u çuan në vendin ku ishte hapur gropa. Atje, anëtarët e forcës së Mbrojtjes Territoriale të Vukovarit dhe luftëtarët paraushtarakë ekzekutuan të paktën 194 prej tyre. Vrasjet filluan pas orës 21:00 dhe vazhduan deri pas mesnatës dhe trupat u varrosën në varrin masiv të para-gërmuar, ku qëndruan të pazbuluar deri disa vjet më vonë.

As një vit më vonë, forcat serbe në Bosnjë dhe Hercegovinë përdorën të njëjtat metoda operacionale rreth qytetit veriperëndimor të Prijedorit. Të burgosurit e kampeve të paraburgimit Omarska, Trnopolje, Keraterm dhe Manjaca u ekzekutuan dhe trupat e tyre u fshehën gjatë verës dhe vjeshtës së vitit 1992 në komplekset e minierave në Tomasica dhe Jakarina Kosa dhe në dhjetëra lokacione të tjera të vogla në zonë.

Zhvarrosja e varrit masiv të Tomasicës. Foto: REUTERS/Dado Ruvic.

Por operacioni më i madh i këtij lloji, si për nga numri i njerëzve të vrarë dhe të varrosur fshehurazi, ndodhi në korrik 1995, pasi forcat serbe të Bosnjës pushtuan qytetin e Srebrenicës. Në ditët që pasuan, më shumë se 7,000 burra dhe djem boshnjakë u masakruan në zonat përreth qyteteve të Srebrenicës, Bratunacit dhe Zvornikut. Pothuajse 80 varre u hapën për të varrosur trupat, më i madhi në Branjevo, Orahovac, Glogova, Kozluk dhe Diga Petkovci.

Zhvarrosja e varrit masiv në Cerska. Foto: REUTERS.

Por më vonë atë verë, erdhi urdhri për të gërmuar përsëri këto varre dhe për t’i rivarrosur kufomat në varre dytësore në një përpjekje për t’i fshehur ato më në mënyrë të plotë. Në atë kohë, serbët e Bosnjës pohonin se nuk e dinin se çfarë ndodhi me burrat boshnjakë pas rënies së Srebrenicës dhe se ishin të shqetësuar se numri i madh i trupave do të nënkuptonte se ata do të zbuloheshin.

Operacioni i rivarrimit u klasifikua “asanacija” në serbisht, që do të thotë masa higjienike dhe sanitare. Supozohej të ishte i fshehtë, por u krye publikisht dhe kërkoi përfshirjen e shumë njerëzve, burimeve, aseteve dhe automjeteve. Policia civile ishte gjithashtu e përfshirë. Në këtë operacion u përdorën një ekskavator ngarkues dhe një gërmues, si dhe kamionë për të transportuar trupat. Shtabi Kryesor i Ushtrisë Serbe të Bosnjës dërgoi një urdhër urgjent, të miratuar nga komandanti i saj Ratko Mlladiq, duke kërkuar dhjetëra tonë naftë për “punë inxhinierike”.

Kamionët që mbanin kufomat kaluan përmes Zvornikut ku kanë pas një erë të keqe të padurueshme dhe duke zemëruar banorët lokalë. “Ishte e padurueshme. Shoferët e ekskavatorëve largoheshin nga automjetet e tyre që të mund të merrnin pak ajër. Ata nuk duronin dot”, tha Damnjan Lazareviq, i cili ngiste një nga kamionët.

Operacionet e fshehjes së krimeve ishin edhe më të mirë menduar gjatë konfliktit në Kosovë në 1999, kur forcat serbe zhvendosën trupat e viktimave etnike shqiptare gati 500 kilometra nga vendet e vrasjes. Kufomat shpesh transportoheshin nga vendi ku u vranë në Kosovë, të fshehur përkohësisht në varre aty pranë, më pas shpërndaheshim dhe transportoheshin në varre të mëdha masive në Serbi ku rivarroseshin ose digjeshin. Pas vrasjeve masive në prill dhe maj 1999 në pothuajse të gjitha komunat më të mëdha në Kosovë, forcat serbe angazhuan punëtorët lokalë të shërbimeve publike për të mbledhur trupa nga vendet e vrasjeve ose për t’i zhvarrosur nga vendet e varrimit të përkohshëm për t’u rivarrosur diku tjetër.

Një nga të parët që foli ishte Ali Djogaj, një punëtor nga shërbimi komunal i mbledhjes së mbeturinave në qytetin e Prizrenit në Kosovë. Djogaj tha se shefi i tij e vizitoi atë një mbrëmje dhe e çoi atë dhe disa punonjës të tjerë në një poligon aty pranë, ku pa një grup policësh të veshur me uniforma, dy ekskavatorë dhe tre kamionë.

Në mes të errësirës, ekskavatorët gërmuan trupat dhe shefi i tij u tha burrave t’i ngarkonin ata në kamionët që prisnin. “Ekskavatori përdori kovën e tij për të marrë disa trupa, dy ose tre prej tyre. Ai më pas i shkarkonte trupat pranë derës së kamionëve dhe ne të katërt ngarkonim secilin prej trupave në kamionët frigoriferikë”, u tha Djogaj prokurorëve serbë në 2005.

Djogaj tha se trupat dukeshin sikur ishin dekompozuar për disa javë nën tokë. Pasi u futën në kamionë, policët mbyllën dyert dhe i larguan ata që aty.

Më shumë se 1,000 trupa të shqiptarëve të Kosovës, shumica e tyre civilë, përfshirë gra dhe fëmijë, janë gjetur deri më tani në katër lokacione në Serbi: në qendrat policore në Batajnicë dhe Petrovo Selo, në liqenin Perucac dhe në minierat në Kizevak dhe Rudnicë.

Varri masiv në Batajnicë besohet të jetë më i madhi në ish-Jugosllavi – janë identifikuar deri më tani 744 individë të cilët ishin varrosur në tetë gropa në një terren stërvitje në qendrën policore. Të paktën shtatë kamionë mbërritën atje në prill dhe maj 1999, duke sjellë kufoma nga Kosova.

Procesi i zhvarrosjes dhe identifikimit në Batajnica. Foto: EPA / Valdrin Xhemaj.

“Sapo erdhi kamioni me trupat, u hap një gropë me ekskavator, mbi trupat e pajetë u hodh benzinë, ata u mbuluan me goma dhe iu vu zjarri. Pasi u dogjën, dy ose tre orë më vonë, gropat u mbuluan”, tha një anëtar i Njësisë Speciale Anti-Terroriste i cili ishte përfshirë në rivarrosje, Dusko Nenadoviq, për grupin e punës të policisë serbe që hetoi mbulimin e krimeve në fillim të viteve 2000.

“E dija që gjithçka ishte një ‘sekret shtetëror’ dhe nëse dikush hapte gojën, i ikte koka”, tha ai.

Ravnice është një varr primar masiv, i vendosur 20 kilometra në veri-perëndim të qytetit të Srebrenica. Sixshtë gjashtë kilometra nga një depo bujqësore në Kravica ku më shumë se 1,300 boshnjakë nga Srebrenica u ekzekutuan nga forcat serbe të Bosnjës në korrik 1995. Photo: BIRN/Armin Graca.

Zeleni Jadar është një zonë rreth 20 kilometra në jug të Srebrenicës në Bosnjën lindore ku u gjetën të paktën shtatë vendvarrime klandestine, të gjithë varre masive dytësore të lidhura me përpjekjen e fshehjes së masakrave të Srebrenicës në korrik 1995. Varri masiv Zeleni Jadar 6 u zbulua në 2001 dhe eshtrat e 135 njerëzve u zhvarrosën. Photo: BIRN/Armin Graca.

Nga Srebrenica, është një gjysmë ore udhëtim për në kodrat e Zeleni Jadar, ku varreza të pashënuara shtrihen në të dy anët e majta dhe të djathta të rrugës, në pyje dhe fusha. I pari i zbuluar, i njohur si Zeleni Jadar 5, u gjet në 1998, dha mbetjet e njerëzve të vrarë gjatë gjenocidit të Srebrenicës në korrik 1995. Photo: BIRN/Armin Graca.

Rruga Cancari 10 (e njohur edhe si Kamenica 10) është një varr dytësor masiv, i vendosur në fshatin Kamenica, 50 kilometra nga qyteti i Srebrenica. Ka 13 varre masive dytësore në zonën e Kamenicës që përmbajnë eshtrat e viktimave të masakrave të korrikut 1995 Srebrenica nga forcat serbe të Bosnjës. Photo: BIRN/Denis Ruvic.

Vendvarrimet në Kamenicë u zbuluan ose në oborret e shtëpive që u përkisnin boshnjakëve, ose në livadhet pranë rrugës. Faqja mbetet e pashënuar. Sidoqoftë, vendasit në Kamenica kanë shënuar disa nga varret e tjera në zonë me pllaka përkujtimore që nderojnë viktimat e Srebrenicës. Photo: BIRN/Denis Ruvic.

Hetimi i ICTY gjithashtu tregoi lidhjet e ADN-së midis faqes Cancari Road 10 dhe shtatë varreve të tjerë në të njëjtën zonë. Kjo tregon se si pjesë e një përpjekjeje për fshehje nga forcat serbe të Bosnjës, mbetjet u gërmuan nga varri masiv primar në Branjevo dhe u zhvendosën në fshatin Kamenica, 45 kilometra larg. Photo: BIRN/Denis Ruvic.

Rruga Cancari 12 është një varr dytësor masiv, i vendosur në fshatin Kamenica, ai u zhvarros në maj 1998 nga Gjykata Penale Ndërkombëtare për Ish Jugosllavinë, ICTY. U gjetën eshtrat e 174 personave; 149 u identifikuan. Photo: BIRN/Denis Ruvic.

Operacionet sekrete të mbulimit të krimeve lënë gjurmë në letra

Megjithëse forcat e përfshira ishin të ndryshme, metoda dhe procedura të ngjashme u përdorën për të fshehur trupat gjatë luftërave të ndryshme në ish-Jugosllavi. Vendimet fillestare gjithmonë vinin nga lidershipi i lartë – zakonisht përfshinin zyrtarë të shtetit, ushtrisë dhe policisë – dhe pasoheshin nga urdhra me shkrim që përcaktonin logjistikën dhe personelin. Civilët e përfshirë në operacione morën para shtesë për të ndihmuar dhe për të heshtur.

Këto procedura ishin të dokumentuara mirë në gjyqet e kryera nga GJPNJ-ja në Hagë, ku shumë persona të brendshëm, të cilët ose morën pjesë ose ishin në dijeni të operacioneve, zbuluan detajet prapa qindra dokumenteve që përshkruajnë saktësisht se si të ‘pastrohej terreni’.

Në Kroaci, Armata Popullore Jugosllave drejtoi dhe mbikëqyri operacionet për largimin e trupave të viktimave, megjithëse në shumë raste njësitë paraushtarake dhe forcat lokale të Mbrojtjes Territoriale morën pjesë në vrasje. Në një dokument nga 22 nëntori 1991 që u vulos fillimisht si sekret ushtarak, Brigada e 80-të e Motorizuar e Armatës Popullore Jugosllave u ngarkua të largonte trupat nga Ovcara dhe zona e Vukovarit. Dokumenti përdori fjalën ‘asanacija’ për herë të parë, një përshkrim i përdorur më vonë nga Ushtria Serbe e Bosnjës në Bosnje dhe policia serbe në Kosovë.

Gjykatat serbe dënuan disa nga autorët e drejtpërdrejtë – paraushtarakë dhe vendas të përfshirë në vrasjet në Ovcara – ndërsa GJPNJ-ja dënoi dy oficerë të rangut të mesëm të Ushtrisë Popullore Jugosllave. Por shumë komandantë, emrat e të cilëve ishin të shënuar në dokumente ose janë përmendur nga dëshmitarët, e shmangën ndjekjen penale.

Në Bosnjë dhe Hercegovinë, thashethemet për ekzekutimet masive të boshnjakëve nga Srebrenicë në korrik 1995 filluan të verifikohen një muaj më pas. Fillimisht u shfaqën pamjet satelitore të varreve masive, të mbijetuarit e të shtënave arritën në kampe refugjatësh dhe më pas raportimet e para në lidhje me pretendimet për masakra dhe zbulimet e gërmimeve të fundit dhe sendet e hedhura të viktimave u botuan në shtypin ndërkombëtar.

Imazhi satelitor i luginës së Cerska që tregon autobusët e përdorur për të transferuar burrat boshnjakë në vendet e ekzekutimit. Foto: ICTY.

Dekada më vonë, në gjyqe në GJPNJ, u provua përtej çdo dyshimi të arsyeshëm se Shtabi Kryesor i Ushtrisë Serbe të Bosnjës urdhëroi vrasjet dhe pas kësaj varrosjen dhe rivarrosjen e trupave. Urdhrat e nënshkruar nga Ratko Mlladiq garantonin furnizimin me karburant, kamionë dhe buldozerë për operacionet që synonin fshehjen e krimit.

Për këto dhe krime të tjera që kanë lidhje me vrasjet e kryera në Srebrenicë, GJPNJ-ja dhe gjykatat vendase në Ballkan kanë dënuar gjithsej 47 persona me më shumë se 700 vjet burg, plus katër dënime me burgim të përjetshëm. Por shumë më tepër morën pjesë në operacionin më të madh të fshehjes së krimeve dhe disa prej tyre kanë vazhduar jetën e tyre të lirë në zonat ku u gjetën varret masive.

Sllobodan Millosheviq, presidenti i Jugosllavisë i cili vdiq gjatë gjyqit të tij për krime lufte në Hagë, ishte në dijeni të operacioneve të fshehjeve në Kroaci dhe Bosnjë dhe Hercegovinë. Por në Kosovë, ai porositi operacionin e fshehtë për të fshehur trupat e viktimave, tregoi një hetim nga policia serbe.

“Takimi i parë në lidhje me këtë u mbajt në zyrën e presidentit të atëhershëm, z. Millosheviq. Ai u mbajt në muajin mars 1999”, dëshmoi oficeri i policisë Dragan Karleusa në gjyqin e Millosheviqit.

Hetimi policor zbuloi emrat e më shumë se 20 personave të përfshirë operacionin e fshehjes së krimit – zyrtarë të rangut të ulët dhe të lartë, shumë prej të cilëve mbajnë ende poste të larta sot. Shumica e tyre kanë këmbëngulur se janë të pafajshëm.

Dokumentet që ata lanë pas tregojnë të kundërtën. Dragan Iliq, i cili ishte kreu i njësisë së hetimit penal të Serbisë, kërkoi 10,000 dinarë jugosllavë (rreth 900 dollarë në atë kohë) për “shpenzime operacionale” për operacionin, ndërsa punonjësit e mbledhjes së mbeturinave gjithashtu u paguan dhe policia i ruajti faturat.

Në një shënim ditari të cituar në GJPNJ, që rrëfen një takim me Millosheviqin rreth asaj që të bëhej me kufomat e shqiptarëve etnikë të vrarë në Kosovë, gjenerali i policisë Obrad Stevanoviq shkroi: “Nëse nuk ka asnjë trup, nuk ka asnjë krim.” Stevanoviq tani jep mësim në akademinë e policisë serbe dhe mohon çdo keqbërje.

Dy eshtra. Varrosa vetëm ato dy eshtra. Doja ta merrja edhe një herë në krahë tim bir. Linda një fëmijë të plotë dhe tani po mbledh copat e trupit të tij.

Sapo erdhi kamioni me trupat, u hap një gropë me ekskavator, mbi trupat e pajetë u hodh benzinë, ata u mbuluan me goma dhe iu vu zjarri. Pasi u dogjën, dy ose tre orë më vonë, gropat u mbuluan. E dija që gjithçka ishte një ‘sekret shtetëror’ dhe nëse dikush hapte gojën, i ikte koka.

Ekskavatori përdori kovën e tij për të marrë disa trupa, dy ose tre prej tyre. Ai më pas i shkarkonte trupat pranë derës së kamionëve dhe ne të katërt ngarkonim secilin prej trupave në kamionët frigoriferikë

Lëviza nga shkurret në ujë. Qëndrova pas një shkëmbi... Të nesërmen në mëngjes, ushtarët serbë erdhën përsëri dhe iu afruan trupave. Ata i grumbulluan. Pashë tym dhe ndjeva një erë.

Vendet e varreve përdoren si vende mbeturinash

BIRN vizitoi dhe filmoi të 42 varret masive më të mëdha në ish-Jugosllavi vjeshtën e vitit 2020 dhe në fillim të vitit 2021 dhe përcaktoi se vetëm 12 kishin një lloj pllake përkujtimore që shënonte vendin si një vend ku ishin varrosur njerëz gjatë kohës së luftës.

Varret zakonisht shënohen vetëm në zonat ku njerëzit që jetojnë afër i përkasin të njëjtit grup etnik me ata që ishin varrosur atje. Në zonat në të cilat shumica e popullsisë lokale është nga i njëjti grup etnik me vrasësit, çdo përpjekje për të ngritur një monument mohohet. Në disa prej tyre nuk lejohen madje as përkujtimoret e përvitshme.

Shumica e vendeve të varreve masive tani shërbejnë si deponi mbeturinash. Në disa vende, në këto vende janë ngritur ndërtesa të reja, ndonjëherë edhe kisha.

Foto e realizuar në Crni Vrh, 16 kilometra në jug-perëndim të qytetit të Zvornik, ku u zbulua një nga varrezat masive më të mëdha në Bosnjë dhe Hercegovinë. Foto: BIRN/Denis Ruvic

Kroacia është i vetmi vend që ka memoriale pranë dy varreve të saj më të mëdha masive, Ovcara dhe Varrezat e Reja të Vukovarit. Përkujtimi i vrasjeve në Ovcara dhe e rënies së Vukovarit në duart e forcave nën kontrollin e Beogradit është bërë një projekt shtetëror në Kroacinë e pasluftës dhe përvjetori shënohet çdo vit nga zyrtarë të lartë.

Në Bosnjë dhe Hercegovinë, situata është shumë më komplekse. Numri më i madh i varreve masive janë në Republikën Srpska, pjesa e mbizotëruar nga serbët e vendit, shumica e tyre rezultat i vrasjeve të organizuara nga Ushtria Serbe e Bosnjës. Vendi ka një ligj për personat e zhdukur i cili mundëson memoralizimin e varreve masive, por që vihet në zbatim shumë pak.

Imazhi satelitor i varrit masiv primar të Branjevës. Foto: ICTY.

Në qytetin Pilica në Republikën Srpska, autoritetet shembën Fermën Ushtarake Branjevo, ku ndodhi një pushkatim masiv i boshnjakëve nga Srebrenica në korrik 1995 dhe ku u hap një gropë e madhe. Në atë vend është ndërtuar një lagje e re me një kishë, shtëpi private, dyqane dhe ndërtesa të tjera. Njerëzit e zhvendosur brenda vendit nga zona të tjera të Bosnjës dhe Hercegovinës janë zhvendosur në shtëpitë e reja. Komunitetet boshnjake lejohen të vizitojnë vendin e varreve masive një herë në vit dhe zakonisht mbërrijnë aty me autobusë për të bërë homazhe për të dashurit e tyre.

Qendra Kulturore Pilica ku rreth 500 Boshnjakë u ekzekutuan dhe më vonë u varrosën në Fermën Ushtarake të Branjevës. Foto: BIRN/Armin Graca.

Një tjetër vend vrasjesh në të njëjtin qytet, Qendra Kulturore Pilica, ka mbetur e paprekur që kur 500 boshnjakë nga Srebrenica u vranë atje në vitin 1995. Muret janë akoma të mbushura me vrima plumbash, dyshemeja është e mbuluar me mbeturina dhe skena në sallë është e mbushur me njolla.

Shumica e varreve masive të viktimave të Srebrenicës që janë shënuar janë përgjatë të ashtuquajturës Rruga Cancari në fshatin Kamenicë. Pasi boshnjakët e zhvendosur nga lufta u kthyen në shtëpitë e tyre, hetuesit filluan të gjenin varre në oborret e njerëzve. Pasi u zhvarrosën trupat, disa nga të kthyerit ngritën memoriale të vogla në përkujtim të viktimave.

Në Serbi, varri më i madh masiv është në qendrën policore në Batajnicë. Qendra policore është ende në përdorim dhe anëtarët e publikut nuk mund të hyjnë. BIRN paraqiti disa kërkesa në Ministrinë e Brendshme për të lejuar fotografët e saj të dokumentonin vendin e varreve, por nuk mori asnjë përgjigje.

Organizatat e shoqërisë civile kanë bërë fushatë për vite me radhë për ngritjen e një memoriali në qendrën policore. Në vend të kësaj, autoritetet serbe ndërtuan atje një kishë ortodokse, të cilën shumë shqiptarë të Kosovës e konsideruan fyese.

Foto e realizuar në periferi të Beogradit Batajnica. Foto: BIRN/Marko Risovic.

Përpjekjet e të afërmve të viktimave dhe grupeve të aktivistëve për të vendosur pllakat e tyre përkujtimore në varre të pashënuara në të gjithë rajonin gjithashtu kanë hasur probleme. Çdo vit në gusht, një grup familjesh të viktimave të masakrës në shkëmbinjtë Koricani vijnë për të shënuar përvjetorin, dhe disa herë ata janë përpjekur ta shënojnë vendndodhjen me një tabelë në një rrugë pothuajse të braktisur aty pranë.

Por edhe pse zona është e pabanuar, pllaka përkujtimore është hequr çdo herë nga njerëz të panjohur. Tani familjet hedhin çdo vit në greminë 200 trëndafila – një për secilin person që u vra.

Sherifi, bashkëshorti i Naila Bajriç, dhe djali 21-vjeçar Zafiri ishin midis atyre që u vranë në shkëmbinjtë Koricani. Trupi i Zafirit u copëtua dhe gjatë zhvarrosjeve u gjetën vetëm pjesë nga trupi i tij.

“Dy eshtra. Varrosa vetëm ato dy eshtra”, tha Bajriç në një funeral masiv në vitin 2019 të viktimave të gjetura gjatë zhvarrosjes më të fundit.

Fjalët e saj i hidhëruan edhe më shumë familjet, trupat e të dashurve të të cilëve u copëtuan dhe më pas u shpërndanë nëpër varret parësore dhe dytësore ndërsa vrasësit kërkonin të fshihnin mizoritë që kishin kryer.

“Doja ta merrja edhe një herë në krahë tim bir”, tha ajo. “Linda një fëmijë të plotë dhe tani po mbledh copat e trupit të tij.”

Në ish-Jugosllavi ka

varre masive që përmbanin

shumë se 100 trupa

Varri më i madh masiv është në kryeqytetin serb Beograd,

ku u varrosën 744 njerëz

94 vende varresh

lidhen me gjenocidin e Srebrenicës

Janë të shënuar vetëm

12 varre masive

456 njerëz

të zhvarrosur nga varret e luftës në Bosnjë dhe Hercegovinë

ishin fëmijë

9,708 individë

u identifikuan

në 42 varret më të mëdha masive

Metodologjia

Nuk ka një përkufizim ndërkombëtar të një varri masiv dhe as nuk ka një konsensus ligjor mbi karakteristikat e një varri masiv, duke përfshirë numrin e trupave të varrosur që nevojiten që një varr të klasifikohet si masiv.

Ekspertët e mjekësisë ligjore e përcaktojnë një varr masiv si një “vend varrimi që përmban mbetjet, shpesh të përziera, të personave të shumtë” që merr “formën e një llogoreje, një grope, të organizuar ose të ndare mirë, me një numër të ndryshueshëm trupash”, sipas një raporti nga Kombet e Bashkuara.

Përkufizimi i një varri masiv është kundërshtuar gjithashtu nga shtete të ndryshme dhe institucione të brendshme dhe ndërkombëtare që punojnë për këtë çështje në vendet e ish-Jugosllavisë.

Për qëllimin e kësaj baze të dhënash, BIRN përdori përkufizimin e Raportuesit Special të Këshillit të Kombeve të Bashkuara për të Drejtat e Njeriut mbi ekzekutimet jashtëgjyqësore, përmbledhëse ose arbitrare, i cili thotë se një varr masiv është një vend varrimi ku “rrethanat që lidhen me vdekjen dhe/ose metoda e asgjësimit të trupit kërkon një hetim për sa i përket ligjshmërisë së tyre”.

BIRN përdori gjithashtu termat varr masiv “parësor” dhe “dytësor” – një varr parësor që është varri i parë në të cilin trupat e pajetë varrosen pas vdekjes, dhe një varr dytësor që është një varr në të cilin mbetjet mortore transferohen pasi janë varrosur fillimisht në një varr parësor. Ndërsa vetë termi varr masiv kontestohet, mënyra e numërimit të mbetjeve mortore varet nga institucioni i përfshirë në kryerjen e një zhvarrosje dhe nga metodologjia që ai përdori.

BIRN u mbështet dhe u referua në të dhëna nga Gjykata Penale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë, Komisioni Ndërkombëtar për Personat e Zhdukur, Komiteti Ndërkombëtar i Kryqit të Kuq, Instituti i Personave të Zhdukur i Bosnjës dhe Hercegovinës dhe organizata të tjera që ishin të përfshira në proces. BIRN dëshiron të falënderojë veçanërisht Institutin e Personave të Zhdukur të Bosnjës dhe Hercegovinës për njohuritë e tij të vlefshme, ndihmën dhe partneritetin gjatë gjithë projektit.

Baza e të dhënave e BIRN aktualisht përfshin 42 varret masive më të mëdha në ish-Jugosllavi ku u gjetën më shumë se 100 trupa. Në fazën e dytë, BIRN do të hartojë varret që përmbajnë midis 50 dhe 100 trupa, ndërsa në fazën e tretë do të hartohen vendet e mbetura. Vlerësohet se në rajon ekziston rreth 1,600 vende varresh të tilla.

Qasja e BIRN-it ndaj bazës së të dhënave ishte multidisiplinare, me synimin për të ofruar një vështrim më gjithëpërfshirës të vrasjeve dhe mbulimit pasues të krimeve që ndodhën në dekadën e fundit të shekullit XXI në rajonin e Ballkanit. Marrë në mënyrë kumulative, ky ishte operacioni më i madh i tillë në Europë që nga Lufta e Dytë Botërore. Baza e të dhënave përfshin materiale mbi shpërndarjen, vendndodhjen dhe rrethinat e varreve, prova gjyqësore, hetime me burim të hapur, dëshmi të dëshmitarëve, prova mjeko-ligjore, video, pamjet dronësh, animacione dhe modele 3D. Ajo gjithashtu reflekton në kulturën e kujtesës të lidhur me varret klandestine.

Çdo varr masiv i regjistruar përmban një galeri fotografish dhe pamje video të gjendjes aktuale të varreve, numrin e individëve të identifikuar të zhvarrosur nga varri, periudhën kohore të zhvarrimeve, koordinatat e vendndodhjes, pamje arkiv, një përshkrim dhe links me burime që kanë të bëjnë me hetimin dhe raportimet e BIRN, investigimet, analizat dhe pamjet vizuale.

Mbështetur nga Bashkimi Europian, Agjencia Suedeze për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ndërkombëtar (SIDA) dhe Mbretëria e Holandës. Përmbajtja e tij është përgjegjësi e vetme e BIRN dhe nuk pasqyrojnë domosdoshmërisht pikëpamjet e donatorëve.